Rza Bərahəni! Bu ad yalnız son bir ayda Azərbaycan (burada və sonra, təbii ki, Quzey Azərbaycan nəzərdə tutulur – M.M.) mətbuatı və ədəbi ictimaiyyətinin gündəminə gəlib. Həmin vaxta qədər isə bu böyük yazıçı-mütəfəkkiri azsaylı iranşünaslarımız, tək-tük ədəbiyyatçılarımız, bir də Azərbaycan diasporunun müəyyən qismi tanıyıb. Maraqlıdır ki, Bakıya səfəri zamanı R.Bərahəni, demək olar, bütün məlumatlarda “dünya şöhrətli yazıçı” kimi təqdim edilirdi, amma nədənsə bu şöhrət indiyədək dünyanın (və ikyə bölünmüş Vətəninin) bir parçası olan Azərbaycanı əhatə etməyib. Hətta məlum oldu ki, özünü Arazın o tayındakı ədəbiyyatın bilicisi sayan şair və naşirimiz bu vaxta qədər R.Bərahəninin heç adını da eşitməyibmiş. Baxmayaraq ki, hələ beş il əvvəl Səlim Babullaoğlunun baş yazarı olduğu “Dünya ədəbiyyatı” dərgisində bu sətirlərin müəllifinin tərcüməsində R.Bərahəninin “Təla dər mes” (“Misdə qızıl”) adlı məşhur kitabından bir parça çap edilib, üç il öncə isə bəndənizin redaktorluğu ilə çıxan “Bakı-Təbriz” jurnalında R.Bərahəni ilə geniş bir müsahibə dərc olunub...
Hər halda, Rza Bərahəni DAK həmsədri, millət vəkili, xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının dəvətlisi olaraq Bakıya gəldi, bir çox görüşlər keçirdi, bir sıra tədbirlərə qatıldı və Kanadaya qayıtdı. Mən səfərdən bir iz qalsın deyə, R.Bərahəninin kiçik də olsa, bir kitabını nəşr etmək təşəbbüsünü qaldırdım. Sabir bəy bu təşəbbüsü dəstəklədi və onun səyi ilə yazıçı hələ Bakıda ikən mənim tərtib etdiyim “Rza Bərahəni: Şeirlər, Müsahibələr, Araşdırma” adlı kitab “Qanun” nəşriyyatında işıq üzü gördü.
R.Bərahəninin bioqrafiyasının başlıca məqamlarını əks etdirən qısa tanıtma yazısı ilə açılan kitaba görkəmli ədibin 20-dən artıq şeiri, iki müsahibəsi və bir araşdırması daxil edilmişdir. “Şeirlər” bölməsində doktor Əli Qərəcəlunun farscadan çevirdiyi “Təbriz şeirləri”, məşhur “Kəpənəklərə xitab” kitabından Səlim Babullaoğlunun (9 şeir), Behruz Sədiqin və Lalə Cavanşirin (hərəyə 1 şeir) etdiyi tərcümələr yer almışdır. Müsahibələr və araşdırma isə mənim tərəfimdən tərcümə olunaraq, çapa hazırlanmışdır.
Əlbəttə, Rza Bərahəni yaradıclığının miqyasını göz önünə gətirdikdə (o, 60-dan çox kitabın müəllifidir), bu kitab, necə deyərlər, dəryadan bir damladır, amma ictimaiyyətimizi onun şəxsiyyəti, ədəbi-tənqidi və milli-ictimai düşüncələri ilə tanış etmək baxımından gərəklidir. Həm də bu, R.Bərahəninin Azərbaycan oxucusu ilə ilk görüşüdür. Sonrakı, daha əhatəli görüşlərin baş tutması isə tərcüməçi və naşirlərimizdən asılıdır...
Bir müddət əvvəl qədim Azərbaycan şəhərlərindən olan Zəncanda onu daha dərindən tanımağa imkan verən dəyərli bir kitab işıq üzü görüb. Söhbət Zəncan universiteti elmi şurasının üzvü doktor Məhəmməd Xaliqi Müqəddəmin “Zəncan - əfşar tayfalarının yurdu” adlı elmi araşdırmasından gedir.
Kitab müasir sosiologiya və etnoqrafiya baxımından Zəncan əhalisinin etnik-mədəni və tarixi kimliyini tanıtmaq məqsədilə qələmə alınmışdır. Əsərdə şəhərin tarixində önəmli rol oynamış görkəmli şəxsiyyətlər, həmçinin buradakı məhəllələr, qədim binalar, məscidlər və s. haqqında qiymətli məlumatlar yer almışdır.
Kitabı oxuyan hər bir kəs Zəncanın tarixi coğrafiyası, şəhərdə və ətraf kəndlərdə yaşayan əhalinin etnik və tayfa mənsubiyyəti barədə geniş elmi bilgilər əldə etmək imkanı qazanır. İndiyə qədər tələbələr və ümumiyyətlə, Zəncanın tarixi və etnoqrafiyası ilə maraqlanan oxucular üçün bu tipli bir mənbənin olmadığını nəzərə alsaq, sözügedən kitabın əhəmiyyəti özlüyündə aydın olar. Üstəlik bu kitab zəngin ədəbiyyat və ilkin məxəzlərə söykənməklə, çağdaş elmi metodologiya əsasında yazılmışdır.
Kitab Zəncan universiteti araşdırma bölümünün dəstəyi ilə nəşr olunmuşdur.
Bu günlərdə “Türk otağı” adlı dərginin ilk sayı Türkiyədə işıq üzü görüb. Başlıca məqsədi türk dünyası gəncləri arasında mənəvi telləri möhkəmləndirmək olan jurnal İsmayıl bəy Qaspıralının məşhur “Dildə, fikirdə, işdə birlik!” deyimini özünə şüar olaraq seçib. Dil, mədəniyyət və tarix sahəsində çeşidli məqalələrin yer aldığı dərginin təsisçisi Erkan Sevim, redaktoru Səlahəddin Türütdür. Bundan başqa dərginin yeddi müstəqil türk dövlətində – Azərbaycan, Qazaxıstan, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkiyə və Türkmənistanda özəl təmsilçiləri var. Azərbaycan üzrə təmsilçi Cavid Əliyevdir.
Dərginin birinci sayında “Atatürk və türk dünyası” (Tamer Arslan), “Azərbaycan” (Cavid Əliyev), “Türk dünyasında Novruz” (Seval Oğuz), “Türk dünyasında musiqi” (Hüseyn Ağbaş), “Türklərdə döyüş sənəti” (Həvva Selcen Öztürk) və s. kimi məqalələr çap edilib.
Son dərəcə nəfis tərtibata malik jurnalın rüblük (üç ayda bir dəfə) nəşr olunması planlaşdırılır.
Berlin divarının çöküşünün 20 illiyi münasibətilə Almaniyada nəşr olunmuş çoxsaylı kitablar içərisində biri xüsusilə seçilir – özünün mürəkkəb psixoloji ovqatına, dramatik süjetinə və əlbəttə, qəhrəmanlarına görə. Söhbət Suzanne Şedlixin “Yenə də dekabr” adlı sənədli romanından gedir. Müəllif 1977-ci ildə əsərləri Qərbi Almaniyada çap olunduğuna görə Almaniya Demokratik Respublikasını (ADR) tərk etmək məcburiyyətində qalan tanınmış alman yazıçısı Hans Şedlixin qızıdır. O, ailəsinin başına gələnlərdən, Qərbi Almaniyadakı həyata çətin uyğunlaşmasından, valideynlərinin boşanmasından, on ildən çox ABŞ-da yaşamasından, nəhayət, Berlinə qayıtmasından... söz açır. Amma əsərin baş qəhrəmanı Suzannenin əmisi (atasının böyük qardaşı), ADR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun professoru Karlhayns Şedlixdir. Təsadüfi deyil ki, kitabın ikinci başlığı belədir: “Qərb, Ştazi, əmim və mən”. Suzannenin uşaqlıqda pərəstiş etdiyi əmisi o zamanlar ADR-də nüfuzlu intellektual, cəsarətli insan, kəskin qələmli publisist kimi tanınırdı və Şərqi Almaniyadakı bir çox dissidentlərin yaxın dostu idi. Yalnız Berlin divarları söküləndən və Ştazinin (ADR Təhlükəsizlik Nazirliyinin) arxivləri açılandan sonra bəlli oldu ki, Karlhayns Şedlix xüsusi xidmətin agenti imiş və hamını, o cümlədən də öz qardaşını satırmış...
Onlar uşaqlıqdan çox yaxın idilər. Karlhayns balaca qardaşına üzməyi və çərpələng uçurtmağı öyrətmiş, sonralar macəra ədəbiyyatına və casus romanlarına olan marağını sirayət etdirməyə çalışmışdı. Amma kiçik qardaşı – Hansı – görünməz cəbhənin döyüşçüləri o qədər də cəzb etmirdi, əksinə, onların ikili həyatında qeyri-təbii, eybəcər bir şey görürdü. Sonralar o, bu baxışını məşhur “Talhover” romanında böyük ustalıqla əks etdirmişdi. Romanın qəhrəmanı həm kayzerə, həm Veymar respublikasına, həm faşistlərə, həm də kommunistlərə canla-başla xidmət edən siyasi polis əməkdaşıdır. Və Hans sanki özü də bilmədən onun simasında böyük qardaşının obrazını yaratmışdı. Qardaşının satqınlığı barədə isə o, çox sonralar – 1990-cı illərin əvvəllərində özünün Ştazinin arxivindəki dosyesi ilə tanış olanda bilmişdi. Və qardaşı ilə əlaqəsini birdəfəlik kəsmişdi...
Karlhayns isə heç nə olmamış kimi həyatını sürürdü. O əmin idi ki, qardaşı məsələnin üstünü açmayacaq. Və doğrudan da, Hans ölənə qədər bu barədə danışmadı. Amma bu dünyada nə gizli qalır ki?! 2006-cı ildə məşhur yazıçı, Nobel mükafatçısı Günter Qrass və bir vaxtlar mahnılarına görə ADR vətəndaşığından məhrum edilmiş dissident müğənni Volf Birman öz dosyelərində Karlhaynsın “donos”larını aşkar etdilər və məsələ geniş ictimaiyyətə bəlli oldu. Karlhayns bu biabırçılığa tab gətirmədi...
Karlhayns Şedlixin hələ ADR dövründə çap olunmuş kitablarından biri Mitford bacılarından bəhs edirdi. Zadəgan nəslindən olan bu bacılar 1930-cu illərdə ingilis cəmiyyətini heyran qoymuşdular. Altı bacıdan ikisi Hitlerin pərəstişkarı, ikisi isə alovlu kommunist olmuşdu. Onlardan Yuniti adlı biri nasist Almaniyasına gəlmiş və füreri özünə valeh etmişdi. Bir ara o, Yeva Braunun ciddi rəqibi sayılırdı. Amma İkinci Dünya Müharibəsi başlayanda Yuniti intihar etmək qərarına gəldi və Münhen parklarının birində skamyada oturaraq gicgahına atəş açdı... 2007-ci ildə Karlhayns Şedlix də eyni üsulla intihar etdi...
Bütün bu əhvalatları qələmə alan Suzanne Şedlix “atanız öz qardaşını bağışlamışdımı?” sualına: “İndi bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur” – deyə cavab vermişdir.
P.S. Almaniya birləşdikdən sonra məlum olub ki, həmin ərəfədə Ştazinin 90 mindən çox rəsmi, 150 minə yaxın qeyri-rəsmi əməkdaşı varmış...
Bu günlərdə Madrid şəhərindəki İspaniya Milli Kitabxanasında ölkənin Mədəniyyət nazirinin iştirakı ilə dünyanın ən yaşlı yazıçısı sayılan Fransisko Ayalanın 103 yaşı təntənə ilə qeyd edilib. Mərasimdə iştirak və çıxış edən Ayala yazıçılıq fəaliyyətini davam etdirməsinə imkan yaratdıqlarına görə dünyanın bütün insanlarına təşəkkürünü bildirib.
Hazırda İspaniyanın ən nüfuzlu yazıçısı olan Fransisko Ayala Servantes mükafatı laueratı (1991) və Kral Akademiyasının üzvüdür. O, “1927-ci il nəsli” adlandırılan ədəbi nəslin son nümayəndəsidir. Bu nəslə Federiko Qarsia Lorka, Nobel mükafatıçısı Visente Aleyksandre, Rafael Alberti, kinorejissor Luis Bunyuel və ispan mədəniyyətinin digər görkəmli simaları daxil idi.
Fransisko Ayala 1906-cı ilin mart ayında Əndəlüsdə - Qranada şəhərində doğulub. “Ruhsuz adamın tragikomediyası” adlı ilk əsəri 19 yaşında çap olunub. Bir müddət İspaniyanın Praqadakı diplomatik nümayəndəlyində çalışan Ayala 1939-cu ildə ölkəsini tərk edərək, Argentinaya köçüb və 1950-ci ilə qədər burada yaşayıb. Buenos-Ayresdə sosiologiyadan dərs deməklə yanaşı, ədəbi yaradıcılğını davam etdirib, roman, hekayə, esse və şeirlərini yayınlayıb. 3 cildlik “Sosiologiya traktatı” da məhz bu dövrdə (1947) onun qələmindən çıxıb. Qısa müddət Braziliya və Puerto-Rikoda da yaşayan Ayala daha sonra ABŞ-a yollanıb və burada Nyu-York, Prinston universitetləri və Bruklin kolleci kimi nüfuzlu təhsil ocaqlarında dərs deyib. Nəhayət, 1956-cı ildə vətəni İspaniyaya dönən Ayala bədii yaradıcılıqla daha intensiv məşğul olmaq imkanı qazanıb. Məhz bundan sonra onun “İtlərin ölümü”, “Qəsbkarlar”, “Arzular bağçası”, “Qayıdış” və s. kimi məşhur əsərləri oxuculara təqdim olunub. 2005-ci ildə isə yazıçının heç də bədii əsərlərindən az maraqla qarşılanmayan xatirələri işıq üzü görüb.
Əlavə edək ki, Fransisko Ayala “Borxesin dostları” adlı Beynəlxalq Cəmiyyətin təsisçılərindən və himayədarlarından biridir. O, Buenos-Ayresdə yaşadığı illərdə Xorxe Luis Borxeslə tanış olub dostlaşmışdı.
Görkəmli İran alimi Məhəmmədrza Şəfii-Kədkəni Mövlana Cəlaləddin Ruminin (1207-1273) odlu-alovlu qəzəllərini ehtiva edən “Böyük divan” (“Divani-kəbir”), yaxud “Şəms Təbrizi qəzəlləri” üzərində 35 illik araşdırmalarına, nəhayət ki, yekun vurub. Tehrandakı “Süxən” nəşriyyatı onun tərtib, təshih və təfsir etdiyi “Şəms Təbrizi qəzəlləri”ni iki cilddə (1600 səhifədən çox) oxuculara təqdim edib. Ümumən kitabda 1075 qəzəl və 256 rübai yer alıb.
Kitabın birinci cildinin 150 səhifəsi Şəfii-Kədkəninin geniş və əhatəli müqəddiməsindən ibarətdir ki, burada o, divanın əvvəlki nəşrlərini təhlil etmiş, özünün tərtib və təshih prinsiplərini açıqlamış, eləcə də Mövlananın həyat və yaradıcılığından, onun mənəvi aləminin özəlliklərindən söhbət açmışdır.
Tərtibçi Mövlana qəzəllərinin bugünkü oxucuya anlaşıqlı olmasına maksimum səy göstərib; bunun üçün qəzəllərin mətni ilə yanaşı, leksik-qrammatik izahlar, fəlsəfi-irfani terminlər, ayə və hədislər, yer və şəxs adları barədə bilgilər də onun ixtiyarına verilib.
“Şəms Təbrizi divanı” 1950-60-cı illərdə məşhur tədqiqatçı Bədiüzzaman Füruzanfər tərəfindən on cilddə çap edilmiş və dünya şöhrəti qazanmışdır. Şəfii-Kədkəninin tərtib etdiyi mətn Füruzanfər çapından sonra Mövlana lirikasının autentik nəşri və əsaslı şərhi yönündə növbəti ciddi addım kimi dəyərləndirilir.
Onu da deyək ki, Şəfii-Kədkəni hələ 1973-cü ildə təqribən eyni üsulla “Divani-kəbir”dən seçmələri çap etdirmişdi. Mövlana və Şəms vurğunları tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan həmin kitab o zamandan bəri 40 dəfədən də artıq təkrar nəşr olunmuşdur.
O, Azərbaycanın görkəmli şairi, poeziyamızın bənzərsiz ismi Əli Kərimin oğludur, böyük bir insanın cismani və (ən mühümü!) mənəvi-ruhani davamçısıdır. Təqdimat üçün elə bu da yetərlidir. Amma mənim üçün o həm də səmimi və etibarlı dost, ciddi və istedadlı həmkardır. Onunla eyni ildə müdafiə etmişik. Özü də eyni dövrdən. Mən XVII yüzillikdə farsdilli poeziyanın bayraqdarı Saib Təbrizidən, o isə həmin əsrdə türkdilli şeirin ustadı Qövsi Təbrizidən. Bu da bizi bağlayan amillərdən biridir.
Paşanı çoxdan görmürəm. Onun 50-ni haqladığını dünən təsadüfən bildim. (Sonra “Ədəbiyyat qəzeti”ndən Yazıçılar Birliyinin rəsmi təbrikini və dostumuz Arif Əmrahoğlunun onun haqqında qısa, isti yazısını oxudum). Bir az gözlənilməz oldu mənimçün. Sonra düşündüm: Paşa da, bəziləri kimi, yubileyinin yaxınlaşdığını beş-altı ay qabaqcadan anons edəsi deyildi ki?!
Paşanı çoxdan tanıyıram. Bu tanışlığın dostluğa çevrilməsində bir nəfərin xüsusi rolu olub. O da hazırda Almaniyada yaşayan dəyərli tədqiqatçı Məhəmmədəli Hüseynidir. Hə, belə də olur: bir nəfər Berlində oturub Bakıda yaşayan iki adamı yaxınlaşdırır. Bunun üçün, görünür, Məhəmmədəli bəy kimi Şəmslə (Şəms Təbrizi ilə) eyni şəhərdən olmalısan...
Paşa Əlioğlunun, rəsmi dillə desək, bütün əmək fəaliyyəti Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutu ilə bağlıdır. Hazırda həmin İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavinidir. Ağır təşkilati işlər, bitib-tükənməyən ailə qayğıları içərisində o, gərgin yaradıcılıq axtarışları aparmağı da bacarır, sanballı elmi nəticələrini ortaya çıxarır. Son illərdə bir-birinin ardınca çap etdirdiyi qiymətli kitablar buna sübutdur: Qövsi Təbrizi divanının elmi-tənqidi mətni, Qövsi divanının tekstoloji tədqiqi, Mürtəzaqulu xan Şamlunun divanı, “XVII əsr Azərbaycan lirikası”... İndi bir az ayrı zamandır. Başqa vaxt olsaydı, bu kitablar elmi mühitdə səs salardı. Çünki Paşa Əlioğlunun tədqiqatları, onun min bir əziyyətlə müxtəlif əlyazmalardan qətrə-qətrə toplayıb üzə çıxardığı mətnlər ədəbiyyat tariximizin mənzərəsini xeyli dərəcədə dolğunlaşdıran, bir çox hallarda isə formalaşmış təsəvvürləri dəyişdirən ciddi işlərdir. Bu işlər bu gün də olmasa, sabah öz həqiqi qiymətini alacaq. Amma Paşa qiymət hayında deyil: başını aşağı salıb təvazökarlıq və fədakarlıqla öz işini görür, bir araşdırmanı bitirməmiş o birinə başlayır; haçan yanına getsən, iş otağındakı iri masasının üstünə əlyazmaların, kitabların, qəzet və jurnalların səpələndiyini görərsən.
Bizdə, bir qayda olaraq, klassik ədəbiyyatla məşğul olanlar modern ədəbiyyatı ya bilmir, ya oxusalar da, onu estetik baxımdan qəbul etmirlər. Və əksinə. Paşa bu mənada istisnadır. Klassik poeziya üzrə mütəxəssis olsa da, o müasir Azərbaycan və dünya ədəbiyyatını gözəl bilir, onun dilinə, estetikasına, fəlsəfəsinə dərindən bələddir. Vaxtaşırı mətbuatda işıq üzü görən tərcümələri də bunun göstəricisidir. Əli Kərim ocağının yetirməsi, yəqin ki, elə belə də olmalıdır.
Paşa ilə Əli Kərimdən, nəsə, çox danışmamışıq. Olan söhbətlərimizdə bir şey daim diqqətimi çəkib: Paşanın öz atasına elə bizim kimi “Əli Kərim” deməsi. İş elə gətirib ki, oxuduğum Şərqşünaslıq fakültəsində, işlədiyim Şərqşünaslıq İnstitutunda Azərbaycanın tanınmış şair və yazıçılarının, alim və incəsənət xadimlərinin övladları ilə yoldaş, həmkar olmuşam. Hamısı da onlardan danışanda “atam” (ya da “papam”) deyib. Paşa isə istisnadır: o, atasından söz açanda “Əli Kərim” deyir. Və bu, mənim üçün çox mənalı bir məqamdır...
Paşa ilə dostluğumun məndən ötrü bir “praktik faydası” da var: o, Əlyazmalar İnstitutunun məhdud tirajla nəşr etdirdiyi, satışa demək olar ki, verilməyən çox qiymətli kitablardan həmişə mənə bir nüsxə saxlayır. Bilirəm ki, xeyli vaxtdır görüşmədiyimizdən, orada nəsə yığılıb. Gərək gedib kitablarımı götürəm, özünə də deyəm:
- Əzizim Paşa! Yubileyin mübarək! Əllini aşırdın, yüzə nə qaldı?! Yüzündə görüşək, inşallah!
P.S. Təqribən iki il əvvəl Paşa Əlioğlu mənim “Tədqiqlər və tərcümələr” adlı kitabım barədə “Xəzər” qəzetində bir yazı çap etdirmişdi. Neçə vaxt idi ki, həmin yazını “Cahan” adlı bloqumun uyğun bölməsində yerləşdirməyi düşünürdüm. Amma, neyçünsə, günü-günə satdım, gəlib çıxdı Paşanın yubileyinə. Bəlkə də elə belə olmalıymış, nə bilim. Həmin yazını BURADAN oxuya bilərsiniz.
Subscribe to:
Posts (Atom)
